Οι κινήσεις της Τουρκίας σε οικονομικό, εμπορικό, θρησκευτικό και στρατιωτικό
επίπεδο στο Σαχέλ, προκαλούν μείζονα γεωπολιτικό ανταγωνισμό στην περιοχή
Από το 2005 ως «έτους της Αφρικής», η Τουρκία έχει οικοδομήσει πολιτικούς και
οικονομικούς δεσμούς σε ολόκληρη την ήπειρο μέσω της παροχής βοήθειας
και του εμπορίου, τα οποία αποτελούν μέρος μιας ατζέντας για την
επέκταση της επιρροής της σε όλο τον κόσμο.
Επικεφαλής αυτής της ώθησης, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, πρώτα ως Τούρκος
πρωθυπουργός έως το 2014 και έκτοτε ως πρόεδρος, καλλιέργησε σχέσεις με
αφρικανούς ηγέτες, βοήθησε τις τουρκικές εταιρείες να αποκτήσουν πρόσβαση σε
νέες αγορές και να χρηματοδοτήσουν έργα, που αναδεικνύουν την Τουρκία ως
θεματοφύλακα του ισλαμικού πολιτισμού, στους μουσουλμάνους που διαβιούν σε
Αφρικανικές χώρες.
Η τελευταία αντιπαλότητα μετέφερε τον ανταγωνισμό μεταξύ της Αιγύπτου,
της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ), από τη μία
πλευρά, και της Τουρκίας και του Κατάρ, από την άλλη, σε περιοχές που είναι
επιρρεπείς σε συγκρούσεις όπως το Κέρας της Αφρικής.
Αλλά οι κινήσεις της Τουρκίας σε μια άλλη περιοχή, το Σαχέλ, εξόργισαν τις
δυτικές και αραβικές κυβερνήσεις του Κόλπου, οι οποίες φοβούνται ότι η
παρουσία της Τουρκίας ενδέχεται να απειλήσει τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα
σε ένα μέρος που πολλοί θεωρούν ως κρίσιμο πεδίο μάχης στον πόλεμο με τους
τζιχαντιστές αντάρτες.
Οι τζιχαντιστικές επιθέσεις έχουν αυξηθεί πέντε φορές από το 2016 και οι
εσωτερικές συγκρούσεις έχουν αυξηθεί.
Τα τρία κεντρικά κράτη του Σαχέλ το Μάλι, η Μπουρκίνα Φάσο και ο Νίγηρας
αγωνίζονται να κρατήσουν έδαφος, πόσο μάλλον να διεκδικήσουν κρατική
εξουσία, σε περιοχές που αμφισβητούνται από Ισλαμιστές μαχητές.
Εν τω μεταξύ, οι τζιχαντιστές αυξάνουν τις αγροτικές εξεγέρσεις,
αγγίζοντας τοπικά παράπονα προκειμένου να στρατολογήσουν μαχητές και
να επεκτείνουν τις επιχειρήσεις τους.Η απογοήτευση μαζί με την αποτυχία να
αναχαιτιστεί η ανασφάλεια προκάλεσε αντιγαλλικό συναίσθημα στις πρωτεύουσες
του Σαχέλ.
Η κίνηση από την Τουρκία, η οποία έχει μια έντονη σχέση με τη Γαλλία, να
παρουσιαστεί ως εναλλακτικός εταίρος ασφαλείας θα μπορούσε να επιδεινώσει
τις εντάσεις.
Οι δραστηριότητες της Άγκυρας στην περιοχή επικεντρώνονται στην αναπτυξιακή
υποστήριξη, στις εμπορικές συναλλαγές αλλά και την σύναψη στρατιωτικών
συμφωνιών-συνεργασιών με χώρες της Αφρικής.
Είναι επίσης αλήθεια ότι στη Σομαλία, η τουρκική βοήθεια και οι επιχειρήσεις
οδήγησαν στη συνέχεια σε μεγαλύτερη στρατιωτική εμπλοκή, αν και ως επί το
πλείστον η τουρκική συμμετοχή υπήρξε εποικοδομητική και όχι σε σύγκρουση με
τους δυτικούς στόχους.
Η τουρκική παρουσία στο Σαχέλ
Τα κίνητρα της Τουρκίας στο Σαχέλ μέχρι στιγμής φαίνονται κυρίως οικονομικά.
Πράγματι, σύμφωνα με την Άγκυρα, η επέκταση του εμπορίου είναι η κύρια
προτεραιότητά της στην περιοχή. Ωστόσο, ορισμένοι παρατηρητές βλέπουν τον
ρόλο της Τουρκίας στη Σομαλία και στο ευρύτερο Κέρας της Αφρικής, και
αναρωτιούνται πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η εμπλοκή της στο Σαχέλ.
Ωστόσο πολλοί χαρακτηρίζουν την αυξανόμενη παρουσία της Τουρκίας σε
μουσουλμανικές αφρικανικές χώρες όπως η Σομαλία και το Σουδάν ως κίνητρο
ιδεολογίας , ιδίως ως στόχο της ενίσχυσης των προοπτικών για τη
Μουσουλμανική Αδελφότητα ή άλλους ισλαμιστές ή σε σχέση με την επιθυμία να
αυξηθεί το γεωπολιτικό της βάρος.
Η εκτεταμένη υποστήριξη της Άγκυρας προς τους Σομαλούς που αντιμετώπισαν
έναν καταστροφικό λιμό το 2011 αποτέλεσε την απαρχή της διείσδυσης της
Τουρκίας στη χώρα. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησε αυτήν την επιρροή για να
ενισχύσει τα συμφέροντα των τοπικών συμμάχων, που μερικές φορές προέρχονται
από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα.
Το 2017, η Άγκυρα άνοιξε μια στρατιωτική βάση στο Μογκαντίσου, τη μεγαλύτερη
εκπαιδευτική βάση του είδους της εκτός Τουρκίας. Έχει επίσης δημιουργήσει
μια σταθερή βάση σε ένα λιμάνι του Μογκαντίσου που θεωρεί κρίσιμη για τη
στρατηγική της προβολής στρατιωτικής δύναμης σε βασικούς κόμβους της Ερυθράς
Θάλασσας και του Ινδικού Ωκεανού.
Η Τουρκία είναι πλέον ένας από τους πιο σημαντικούς ξένους παράγοντες της
Σομαλίας, έναν ρόλο που πολλοί Σομαλοί βλέπουν θετικά. Ωστόσο εκείνο που
είναι βασικό μέρος της εμπλοκής της Άγκυρας στο Σαχέλ μέχρι σήμερα είναι η
αξιοποίηση της κοινής θρησκευτικής ταυτότητας της προκειμένου να προωθήσει
τα συμφέροντά της.
Είναι αλήθεια ότι μια τέτοια δέσμευση θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει σε
περαιτέρω διμερή συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας, όπως έχει γίνει
στη Σομαλία, και να τροφοδοτήσει τον ανταγωνισμό με τους αντιπάλους της
Τουρκίας στον Περσικό Κόλπο.
Προς το παρόν, το επίκεντρο της Άγκυρας φαίνεται να είναι η αναζήτηση έργων
και επενδύσεων στο Σαχέλ που κέρδισαν δημόσια υποστήριξη, ανοίγοντας το
δρόμο για τους Τούρκους εξαγωγείς σε μια νέα αγορά.
Καθώς άνοιξε πρεσβείες στο Μπαμάκο (2010), Ουαγκαντούγκου (2012) και Νιαμέι
(2012), η Άγκυρα ξεκίνησε να προσελκύει θρησκευτικές και πολιτικές ελίτ
καθώς και να προσελκύει τις ανάγκες των πληθυσμών των χωρών.
Στο Μάλι, για παράδειγμα, έχτισε ένα τζαμί σε μια αριστοκρατική γειτονιά της
πρωτεύουσας για το Ανώτατο Ισλαμικό Συμβούλιο του Μάλι, την πιο ισχυρή
θρησκευτική ένωση της χώρας, και αποκατέστησε ένα άλλο στην πατρίδα του
πρώην Προέδρου Ιμπραήμ Μπουμπακάρ Κίτα.
Στη βόρεια πόλη Agadez του Νίγηρα, αποκατέστησε το Μεγάλο Τζαμί και το
παλάτι του Σουλτάνου του Άρ. Αυτό της επέτρεψε να τονίσει τους ιστορικούς
δεσμούς της Τουρκίας με τους σουλτάνους της περιοχής. Ταυτόχρονα, η Τουρκία
προσέφερε πολύ απαραίτητη βοήθεια στην υγειονομική περίθαλψη, το νερό και
την εκπαίδευση.
Δημιούργησε νοσοκομεία στο Μπαμάκο (ολοκληρώθηκε το 2018) και Νιαμέι (το
2019) και έστειλε κινητές κλινικές σε επαρχιακές πόλεις του Μαλίου, όπως το
Κουλικρόρο και το Σικάσο.
Ο Τουρκικός Οργανισμός Διεθνούς Συνεργασίας και Ανάπτυξης (TIKA), οι
τουρκικές φιλανθρωπικές οργανώσεις και οι ΜΚΟ παρενέβησαν επίσης για να
βελτιώσουν την πρόσβαση των κατοίκων της υπαίθρου σε θρησκευτική εκπαίδευση
και νερό.
Ενώ το τουρκικό εμπόριο με το Σαχέλ είναι ακόμη μικρό σε σύγκριση με τις
εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια σε κινεζικές και γαλλικές εξαγωγές στην
περιοχή ετησίως, έχει αυξηθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία.Το εμπόριο
μεταξύ Μάλι και Τουρκίας, για παράδειγμα, αυξήθηκε περισσότερο από δέκα
φορές, από μόλις 5 εκατομμύρια δολάρια το 2003 σε 57 εκατομμύρια δολάρια το
2019.
Κρίσιμο για την ενίσχυση του εμπορίου ήταν η έναρξη απευθείας πτήσεων της
Turkish Airlines από την Κωνσταντινούπολη προς Μπαμάκο, Νιαμέι και
Ουαγκαντούγκου, οι οποίες άνοιξαν νέους εμπορικούς οδούς για τους
επιχειρηματίες της Τουρκίας αλλά και του Σαχέλ. Εν τω μεταξύ, μια απευθείας
πτήση της Turkish Airlines από Μπαμάκο προς Τζέντα έχει αποδειχθεί δημοφιλής
στους Αφρικανούς προσκυνητές.
Στο Νίγηρα, οι τουρκικές εταιρείες παρείχαν μια σειρά έργων που ήταν
καθοριστικής σημασίας για τη διοργάνωση της συνόδου κορυφής της Αφρικανικής
Ένωσης του Ιουνίου 2019, συμπεριλαμβανομένου ενός νέου διεθνούς αεροδρομίου
και ενός ξενοδοχείου πέντε αστέρων. Με το Μάλι, υπέγραψε μια προσωρινή
συμφωνία για ένα σύστημα metrobus στο Μπαμάκο.
Καθώς η Άγκυρα επιδιώκει εμπορικές ευκαιρίες στο Σαχέλ, Τούρκοι αξιωματούχοι
λένε ότι θεωρούν τη στρατιωτική δύναμη απαραίτητη για την προστασία των
επενδύσεών τους. Η Τουρκία υιοθέτησε για πρώτη φορά μια συνεργατική
προσέγγιση για την ασφάλεια στην περιοχή.
Αυτή η προσέγγιση περιελάμβανε την παροχή διπλωματικής υποστήριξης σε
πολυμερείς προσπάθειες όπως η ειρηνευτική συμφωνία του Αλγέρι του Μάλι, που
υπογράφηκε από την κυβέρνηση, ένας συνασπισμός φιλοκυβερνητικών ένοπλων
ομάδων και μια συμμαχία επαναστατικών ομάδων το 2015.
Η Άγκυρα έδωσε επίσης 5 εκατομμύρια δολάρια στη δύναμη του G5 Sahel,
περιφερειακός συνασπισμός που το 2018 άρχισε να αναπτύσσει στρατεύματα από
τη Μπουρκίνα Φάσο, το Τσαντ, το Μάλι, τη Μαυριτανία και τον Νίγηρα σε μεγάλο
βαθμό για την καταπολέμηση των ισλαμιστών μαχητών στην τριμερή περιοχή που
ενώνει τη Μπουρκίνα Φάσο, το Μάλι και τον Νίγηρα.
Μια πιο αμφιλεγόμενη μορφή στρατιωτικής βοήθειας ήρθε τον Ιούλιο του 2020,
όταν η Άγκυρα και η Νιαμέι υπέγραψαν ένα αμυντικό σύμφωνο που θα μπορούσενα
θέσει τις βάσεις για άμεση επιχειρησιακή υποστήριξη από την Τουρκία στον
Νίγηρα στο μέλλον.
Η συμφωνία συνάφθηκε μόνο ένα χρόνο μετά την εμφάνιση αναφορών ότι η Γαλλία
θα θέσει βάση της στη Μαμάμα κοντά στα σύνορα της Λιβύης στα
βόρεια του Νίγηρα και ενδεχομένως να την παραδώσει στα ΗΑΕ.Το σύμφωνο
Τουρκίας-Νίγηρα πυροδότησε συναγερμό στο Παρίσι και το Αμπού Ντάμπι.
Και οι δύο πρωτεύουσες το είδαν ως πιθανό μέσο επέκτασης της τουρκικής
επιρροής στη γειτονική Λιβύη και σημάδι ότι η Τουρκία ελπίζει να
δημιουργήσει μια βάση στον Νίγηρα, όπως έκανε στη Σομαλία.
Έγγραφο του Εμιράτου τον Αύγουστο του 2020, για παράδειγμα, προειδοποίησε
ότι η Άγκυρα οπλίζει τους μαχητές στο Σαχέλ και τη Δυτική Αφρική για να
καταλάβουν τον έλεγχο των φυσικών πόρων και να διαδώσουν το Ισλάμ.
Τον ίδιο μήνα, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Mevlüt Çavuşoğlu έγινε ο πρώτος
ανώτερος αξιωματούχος του εξωτερικού που συναντήθηκε με ηγέτες του
πραξικοπήματος της 18ης Αυγούστου στο Μάλι, πυροδοτώντας εικασίες μεταξύ
ορισμένων παρατηρητών ότι η Τουρκία είχε εμπλακεί στην εκδίωξη της
κυβέρνησης Keïta.
Στις αρχές του 2021, μετά από μήνες εντάσεων μεταξύ Τουρκίας και Γαλλίας στη
Λιβύη και την Ανατολική Μεσόγειο, Γάλλοι πολιτικοί και σχολιαστές
υπαινίσσονται ότι οι Τούρκοι τζιχαντιστές που αναπτύσσονται από την Τουρκία
ενδέχεται να βρίσκονται πίσω από την επιδείνωση των αυτοσχεδιασμένων
εκρηκτικών επιθέσεων εναντίον Γάλλων στρατιωτών στο Μάλι.
Σύμφωνα με διάφορους ανώτερους αξιωματούχους του Μάλι, ένοπλες ομάδες του
βόρειου Μάλι και δυτικούς διπλωμάτες στην περιοχή, τέτοιες φήμες
αντικατοπτρίζουν την αυξανόμενη ανησυχία για το πεδίο των περιφερειακών
φιλοδοξιών της Άγκυρας.
Σύμφωνα με πληροφορίες, η αμυντική συμφωνία Τουρκίας-Νίγηρα περιέχει σχέδια
για τα τουρκικά στρατεύματα να εκπαιδεύσουν και να υποστηρίξουν τις δυνάμεις
της Νιγηρίας που πολεμούν τα διάφορα θραύσματα της εξέγερσης του Ισλαμικού
Μπόκο Χαράμ και να τους βοηθήσουν να ασφαλίσουν τα σύνορα της χώρας με το
Μάλι και τη Μπουρκίνα Φάσο.
Ανώτεροι στρατιωτικοί αξιωματούχοι στο Νιαμέι είπαν στην Crisis Group ότι το
σύμφωνο θα τεθεί σε πλήρη ισχύ κατά την κρίση του υπουργικού συμβουλίου του
Προέδρου Μοχάμεντ Μπαζούμ μετά τα εγκαίνιά του τον Απρίλιο.
Το 2018, η Άγκυρα άρχισε να φιλοξενεί αξιωματικούς του Μάλι για εκπαίδευση
στην Τουρκία και προμήθεια στον στρατό του Μάλι με ελαφριά όπλα και
πυρομαχικά.
ΗΑΕ-Κατάρ ανταγωνίζονται για επιρροή
Ευρωπαίοι διπλωμάτες χαρακτηρίζουν τις δραστηριότητες της Τουρκίας στο Σαχέλ
ως «επιθετικές», λέγοντας ότι η Τουρκία χτίζει σχολεία και νοσοκομεία
ως μέσο αρχικά για απόκτηση ερεισμάτων στις χώρες του Σαχέλ. Στη συνέχεια
αυτό βοηθάει για την ανάπτυξη οικονομικών και εμπορικών σχέσεων, με απώτερο
σκοπό αυτό να εξελιχθεί στη συνέχεια είτε σε άμεση τουρκική
στρατιωτική παρουσία στην περιοχή με τη μορφή βάσεων στα πρότυπα της
Σομαλίας είτε με την αποστολή στρατευμάτων ή μισθοφόρων για την προώθηση της
ισλαμικής διακυβέρνησης στην περιοχή.
Ο Νίγηρας, από την πλευρά του, είναι αισιόδοξος για την προοπτική της
αμυντικής συνεργασίας της Τουρκίας. «Η ανταλλαγή πληροφοριών, η ανάπτυξη
ικανοτήτων και η στρατιωτική εκπαίδευση που προσφέρει η Τουρκία στο πλαίσιο
της αμυντικής συμφωνίας θα βοηθήσει πολύ στη βελτίωση της ασφάλειας», δήλωσε
ανώτερος αξιωματούχος άμυνας της Νιγηρίας στο Crisis Group.
Οι κινήσεις της Τουρκίας στο Σαχέλ, είναι δυνατόν να προκαλέσουν
ευρύτερο γεωπολιτικό ανταγωνισμό στην περιοχή.Ο κύριος κίνδυνος είναι
ότι η Άγκυρα συνεχίζει να επεκτείνει την παρουσία της, παρακινώντας έτσι
τους "παίκτες" του Κόλπου όπως τα ΗΑΕ, των οποίων η περιφερειακή δέσμευση
ήταν σχετικά περιορισμένη μέχρι στιγμής, να εισέλθουν περαιτέρω
δυναμικά στη μάχη.
Από την πλευρά τους, ΕΕ και Γαλλία οι οποίες αντιλαμβάνονται τον
κίνδυνο που δημιουργεί η τουρκική διείσδυση στο Σαχέλ, θα πρέπει να κινηθούν
τάχιστα για την αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής.