Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας ενισχύει την παρουσία της στον Εύξεινο Πόντο.
Μέχρι σήμερα, η Κίνα δίσταζε να δεσμευτεί για μεγαλύτερες συγκοινωνιακές
συνδέσεις και τις συνοδευτικές πολιτικοοικονομικές παρεμβάσεις κατά μήκος των
νότιων διαδρομών της περιοχής. Μέσω της πρωτοβουλίας Belt and Road, η Κίνα
επέλεξε σε μεγάλο βαθμό τη μεγαλύτερη σταθερότητα που προσφέρουν οι θαλάσσιες
και βόρειες χερσαίες διαδρομές. Ωστόσο, όπως αναφέρει σε άρθρο του το
Ινστιτούτο Μέσης Ανατολής, οι πρόσφατες πολύπλευρες δεσμεύσεις της Κίνας στην
Τουρκία υποδηλώνουν ότι η σημασία της περιοχής του Εύξεινου Πόντου αυξάνεται
για το Πεκίνο.
Η απομόνωση του Ερντογάν και η στροφή προς ανατολάς
Στο ορόσημο των 100 χρόνων της, η Τουρκία έχει δει και καλύτερες μέρες. Η
οικονομία της συνεχίζει την πορεία της προς τα κάτω ενώ η ανεργία και ο
πληθωρισμός παραμένουν σε άνοδο. Με τη διεθνή απομόνωσή της να αυξάνεται
διαρκώς, η Τουρκία φέρει ελάχιστη συμπάθεια προς την Ευρώπη ή την Αμερική.
Πρόσφατα, η ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής αναπόφευκτα συγκρούστηκε με
βασικά ρωσικά συμφέροντα σε πολλά μέτωπα, συμπεριλαμβανομένης της Συρίας, της
Λιβύης και του Νοτίου Καυκάσου. Με εξαίρεση το Κατάρ και την τρέχουσα
κυβέρνηση στην Τρίπολη, η Άγκυρα μπορεί να βασιστεί σε ελάχιστους φίλους στη
Μέση Ανατολή.
Κι εδώ έρχεται η Κίνα. Υπό τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η Τουρκία αναζητούσε
σταθερά την εύνοια και τις επενδύσεις του Πεκίνου. Ο Ερντογάν πρεσβεύει την
ένωση της τουρκικής πρωτοβουλίας διηπειρωτικών μεταφορών του Μεσαίου Διαδρόμου
με τις προσπάθειες ανάπτυξης του BRI, ακόμη και επικαλούμενος τη "φυσική
αρμονία" τους. Κατά συνέπεια, η Τουρκία και η Κίνα υπέγραψαν μνημόνιο
συμφωνίας το 2016 για τη διαδρομή Trans-Caspian International Transport (TCIT)
για σιδηροδρομικές μεταφορές εμπορευματοκιβωτίων από την Κίνα στην Ευρωπαϊκή
Ένωση. Ενώ η Κίνα δεν έχει χρησιμοποιήσει ακόμη σοβαρά τα χερσαία δρομολόγια
της νότιας Ευρασίας, οι προσπάθειες από τον Οργανισμό Συνεργασίας BRI και
Σαγκάης της Άγκυρας σηματοδότησαν την επιθυμία της για στενότερους δεσμούς με
τη Κίνα.
Μέχρι πρόσφατα, αυτή η προσέγγιση ήταν μια βασική πτυχή της ευρύτερης
προσπάθειας του Ερντογάν να εξισορροπήσει τα τουρκικά συμφέροντα μεταξύ των
ολοένα και πιο αντιφατικών στάσεων Δύσης-Ανατολής. Ωστόσο, πάντα στερούμενος
από φίλους και περιφρονώντας τη βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ο
Ερντογάν κοιτάζει περισσότερο προς το Πεκίνο. Πέρυσι εν μέσω της κατρακύλας
της τουρκικής λίρας, η Κεντρική Τράπεζα της Τουρκίας επέτρεψε για πρώτη φορά
την εξόφληση του οφειλόμενου εισαγωγικού χρέους προς την Κίνα σε γιουάν. Αυτό
το πρωτοφανές βήμα έγινε μετά την αύξηση της συμφωνίας ανταλλαγής της Κίνα με
την Τουρκία το 2020 από ανώτατο όριο 2,4 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε 6
δισεκατομμύρια δολάρια. Αμέσως μετά, μία από τις κορυφαίες εταιρείες
τηλεπικοινωνιών της Τουρκίας, η Türk Telekom, ανακοίνωσε ότι θα αρχίσει να
πληρώνει τους λογαριασμούς εισαγωγών της σε γιουάν.
Η υποστήριξη της λίρας είναι μόνο μία από τις κινήσεις της κινεζικής
παρέμβασης. Η εμπορική της παρουσία στην οικονομία της Τουρκίας αυξάνεται
επίσης. Επί του παρόντος, υπάρχουν περισσότερες από 1.000 κινεζικές εταιρείες
που δραστηριοποιούνται στη χώρα, συμπεριλαμβανομένων αρκετών κατασκευαστών
smartphone. Η Κίνα είχε ως στόχο να αυξήσει τις επενδύσεις στην Τουρκία στα 6
δισεκατομμύρια δολάρια το 2021. Στην μετά Covid εποχή αυτός ο στόχος πρέπει να
υλοποιηθεί. Η Κίνα είναι επιπλέον ο κορυφαίος εισαγωγέας της Τουρκίας με
εισαγωγές στα 23 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020.
Το αποτύπωμα της Κίνας στη νεότερη υποδομή της Τουρκίας είναι σημαντικό. Οι
εργασίες της κινεζικής TCIT κορυφώθηκαν με την άφιξη του πρώτου τρένου
από το Σιάν στην Κωνσταντινούπολη τον Νοέμβριο του 2019. Η Τουρκία είναι
ανοιχτή και στις θαλάσσιες μεταφορές της Κίνας, με την COSCO να αγοράζει
μερίδιο ελέγχου (940 εκατομμύρια δολάρια) στο τρίτο μεγαλύτερο λιμάνι
εμπορευματοκιβωτίων της Τουρκίας, το Kumport, το 2015. Κινεζικά κονδύλια ύψους
6,2 δισεκατομμυρίων δολαρίων προβλέπεται για την κατασκευή του νέου
αεροδρομίου της Κωνσταντινούπολης, που άνοιξε το 2019.
Επί του παρόντος, τα δημοσιεύματα των μέσων ενημέρωσης υποδηλώνουν ότι η
Άγκυρα είχε κάποια επιτυχία προσπαθώντας να προσελκύσει κινεζικές επενδύσεις
για το αμφιλεγόμενο και απερίσκεπτο "Kanal Istanbul" του Ερντογάν ως
εναλλακτική λύση στο Στενό του Βοσπόρου. Το έργο είναι μια πιθανή παγίδα
χρέους και εάν η Τουρκία αποδειχθεί ανίκανη να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της
για τυχόν μελλοντικές κινεζικές χρηματοδοτικές και κατασκευαστικές εργασίες,
θα μπορούσε κάλλιστα να αφήσει μια ολοκληρωμένη, στρατηγικά πολύτιμη πλωτή οδό
που συνδέει Εύξεινο Πόντο και Αιγαίο, υπό τον έλεγχο του Κομμουνιστικού
Κόμματος Κίνας.
Κρίσιμοι τομείς παραβιάστηκαν
Ο Ερντογάν έχει θέσει σε κίνδυνο περαιτέρω τομείς κρίσιμους για την εθνική
ασφάλεια της Τουρκίας. Παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειώσει η Τουρκία
στην ανάπτυξη την ντόπιας βιομηχανίας όπλων, οι πλήρεις στρατιωτικές της
ανάγκες δεν μπορούν να καλυφθούν από το εσωτερικό. Για παράδειγμα: η Άγκυρα
"φλερτάρει" το Ισλαμαμπάντ με στόχο να εμπλακεί στην κοινοπραξία
Κίνας-Πακιστάν του μαχητικού JF-17/FC-1. Η Τουρκία έχει επίσης ενδιαφερθεί να
βοηθήσει στην παραγωγή του πακιστανικού βαλλιστικού πυραύλου Shaheen, επίσης
υποπροϊόν της κινεζικής στρατιωτικής τεχνολογίας. Η συμμετοχή της Τουρκίας
στην παραγωγή τους θα ενίσχυε τη δική της ανάπτυξη μαχητικών αεροσκαφών TF-X
και πυραυλικών σχεδίων μεγάλης εμβέλειας. Ο συνδυασμός των αμερικανικών
κυρώσεων στην Τουρκία λόγω της αγοράς των S-400 και η προσαρμογή της κινεζικής
στρατιωτικής τεχνολογίας, μέσω του Πακιστάν ή με άλλο τρόπο, οδηγεί στην
αυξημένη εξάρτηση της Τουρκίας από τη βιομηχανία όπλων της Κίνας.
Ο Ερντογάν παίζει όλο και περισσότερο με τον κίνδυνο μέσω της προθυμίας του να
στηρίζεται όλο και περισσότερο σε κινεζικές ενεργειακές παρεμβάσεις. Η
μεγαλύτερη επένδυση της Κίνας στην Τουρκία είναι στο θερμικό εργοστάσιο
Hunutlu. Με την Shanghai Electric Power να είναι μέτοχος τριών τετάρτων, η
Emba Electricity Production ξεκίνησε την κατασκευή αυτού του έργου άνθρακα 1,7
δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2020. Σε αντίθεση με την προθυμία του Πεκίνου να
ενισχύσει την κατανάλωση άνθρακα, οι κινεζικές εταιρείες έχουν ποντάρει επίσης
στην Τουρκία ως βιομηχανία παραγωγής και σημείο εξαγωγής για προϊόντα
ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η HT-SAAE, που ανήκει στη Shanghai Aero Auto
Electromechanical, ίδρυσε την HT Solar Energy κοντά στην Κωνσταντινούπολη το
2016 για την παραγωγή ηλιακών πάνελ και μονάδων. Μέχρι σήμερα, η HT Solar
Energy έχει κατασκευάσει πάνελ αξίας 750 MW και παρέχει ευκαιρίες απασχόλησης
σε περισσότερους από 500 Τούρκους.
Ο τρίτος κρίσιμος τομέας που είναι σε κίνδυνο είναι οι τηλεπικοινωνίες. Το
2018, ο τουρκικός κολοσσός τηλεπικοινωνιών Turkcell έγινε ο πρώτος πάροχος
εκτός Κίνας που χρησιμοποίησε την υποδομή εφαρμογών της Huawei για κινητά.
Νωρίτερα το 2016, η εν μέρει κρατική ZTE Corporation της Κίνας απέκτησε το 48%
του κορυφαίου τουρκικού κατασκευαστή τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού για 101
εκατομμύρια δολάρια. Μέχρι το 2020, η δέσμευση της Τουρκίας με τις κινεζικές
τηλεπικοινωνίες είχε γίνει τόσο διάχυτη που ο τότε υπουργός Εξωτερικών Μάικ
Πομπέο παραδέχτηκε δημοσίως ότι τα στρατιωτικά δίκτυα της Τουρκίας είναι πλέον
σε κίνδυνο. Οι βαθμοί απομόνωσης που προέκυψαν από πλευράς ΗΠΑ και ΝΑΤΟ λόγω
της υιοθέτησης της τεχνολογίας της Κίνας από την Τουρκία, με τη σειρά τους
ενισχύουν την αυξημένη εξάρτηση της Άγκυρας από το Πεκίνο, αποδυναμώνοντας
έτσι ακόμη περισσότερο τους διατλαντικούς δεσμούς, σε έναν φαύλο κύκλο.
Προειδοποίηση, περιορισμός και στάση αναμονής
Xαρακτηριστικά του τρόπου διακυβέρνησης του Ερντογάν περιλαμβάνουν μεταξύ
άλλων αδιαλλαξία και ακαμψία. Πολυάριθμοι ηγέτες στην Ουάσινγκτον και αρκετές
ευρωπαϊκές πρωτεύουσες έχουν αναλάβει το μεγαλύτερο βάρος της περιφρόνησης του
Ερντογάν για τη Δύση και συνεπώς της αδιαφορίας για τα πρότυπα και τους
θεσμούς της. Όσοι επιθυμούν μια συμμαχική και πραγματικά δημοκρατική Τουρκία
πρέπει να αποδεχτούν ότι αυτό δεν θα συμβεί υπό τον Ταγίπ. Αυτό περιορίζει τις
επιλογές πολιτικής που θα μπορούσαν να προκαλέσουν διαφορετική συμπεριφορά.
Επιπλέον, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι όσο πιο βαθιά ενσωματώνεται η
οικονομική βοήθεια του Πεκίνου, τα έργα υποδομής και η τεχνολογία, τόσο πιο
δύσκολη είναι η εξαγωγή όταν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) τελικά
πέσει και ενδεχομένως αντικατασταθεί από μια πιο φιλοδυτική, δημοκρατική
κυβέρνηση. Αυτό υποδεικνύει ότι ο χρόνος είναι ένα βασικό ζήτημα.
Μεταξύ αυτών των δύο παραγόντων, η διατλαντική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία
έχει περιορισμένο χώρο προς τα εμπρός πριν από τον αναπόφευκτο χαμό του
Ερντογάν και του ΑΚΡ. Εν τω μεταξύ, η παγκόσμια δημοκρατική κοινότητα θα
πρέπει να συνεχίσει να καταδικάζει απερίφραστα την κυβέρνηση Ερντογάν για τη
συνεχή παραβίαση των θεμελιωδών ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων των
μειονοτήτων, ιδίως της απεχθούς διάκρισης εναντίον των Κούρδων πολιτών της
Τουρκίας. Ταυτόχρονα, οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι χάραξης
πολιτικής θα πρέπει να στοχεύουν στον περιορισμό των φιλοδοξιών του Ερντογάν
για τουρκική προβολή ισχύος στους γείτονές του, μέσω πολιτικής απομόνωσης,
μειωμένης οικονομικής βοήθειας και στρατιωτικής παρουσίας. Σχετικά με το
τελευταίο: Ναυτικοί στόλοι της Γαλλίας και της Ιταλίας προς υποστήριξη Ελλάδας
και Κύπρου στέλνουν ένα ξεκάθαρο και σαφές μήνυμα στον Ερντογάν σε μια γλώσσα
που καταλαβαίνει καλά. Αναμφισβήτητα η σκληρή αυτή γραμμή μπορεί να στρέψει
τον Ερντογάν περισσότερο προς την Κίνα καθώς και προς τη Ρωσία. Ωστόσο, το
καθεστώς της Τουρκίας δεν πρόκειται να παραιτηθεί από την ένταξη στην πιο
διάσημη στρατιωτική συμμαχία στον κόσμο ούτε θα αναστατώσει αδικαιολόγητα τον
μεγαλύτερο εμπορικό της εταίρο, την ΕΕ. Όσον αφορά τη Ρωσία, οι αντικρουόμενες
προτεραιότητες εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας και της Μόσχας θα περιορίσουν
τις προοπτικές μιας βαθύτερης συμμαχίας.
Εκτός από την προληπτική ενίσχυση της κριτικής και των συνεπειών, η Δύση δεν
μπορεί παρά να περιμένει. Σημειώνοντας την εξαίρεση του Ρεπουμπλικανικού
Λαϊκού Κόμματος (CHP) του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, κανένα κυβερνητικό κόμμα
στην ιστορία της τουρκικής δημοκρατίας δεν έχει επιβιώσει από την απομάκρυνση
ή την παραίτηση του ιδρυτικού του ηγέτη. Προς το παρόν, υπάρχουν λίγα στοιχεία
που να υποδηλώνουν ότι το AKP θα αντέξει πέρα από τις χαμένες προεδρικές
εκλογές ή άλλα γεγονότα που θα αναγκάσουν την παραίτηση του Ερντογάν. Το ποιος
μπορεί να είναι ο επόμενος παραμένει αβέβαιο. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τις
τυπικά αδύνατες πλειοψηφίες που εξέλεξαν στην εξουσία το AKP και τον εταίρο
του στον συνασπισμό, το Εθνικιστικό Κόμμα Δράσης (MHP), αυτοί οι ψηφοφόροι που
οραματίζονται μια δημοκρατική και υπερατλαντική Τουρκία όλο και περισσότερο
ανεξάρτητη από την κινεζική - και τη ρωσική - επιρροή μπορεί κάλλιστα να
επιτύχουν.