Της Jill Goldenziel
Η τουρκική προσπάθεια εξισορρόπησης μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ πέφτει στο κενό.
Η Τουρκία έχει μια πολύ καλή σχέση με τους θαλάσσιους γείτονές της, τη Ρωσία
και την Ουκρανία, οι οποίες είναι οι μεγαλύτεροι προμηθευτές σιτηρών της. Η
Ρωσία είναι ο κύριος ενεργειακός προμηθευτής της Τουρκίας, ενώ έχει αποκτήσει
ένα ρωσικής κατασκευής σύστημα αεράμυνας, εξοργίζοντας τα μέλη του ΝΑΤΟ. Εν τω
μεταξύ, η Τουρκία έχει αναστατώσει τη Μόσχα προμηθεύοντας την Ουκρανία με
οπλισμένα μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Έχει ζητήσει να σταματήσουν οι ρωσικές
εχθροπραξίες, αλλά απείχε από την ψηφοφορία της 25ης Φεβρουαρίου για την
αναστολή της συμμετοχής της Ρωσίας στα περισσότερα όργανα του Συμβουλίου της
Ευρώπης.
Τη Δευτέρα, υπό την πίεση της Ουκρανίας, η Τουρκία εφάρμοσε μια διεθνή συνθήκη
που της επέτρεπε να εμποδίσει τα ρωσικά πολεμικά πλοία να εισέλθουν στη Μαύρη
Θάλασσα. Ενώ οι ΗΠΑ χαιρέτισαν την κίνηση αυτή, το σκεπτικό της Τουρκίας πίσω
από αυτήν μπορεί να πυροδοτήσει εντάσεις μακροπρόθεσμα. Η Τουρκία πρέπει να
αποσαφηνίσει και να αλλάξει το σκεπτικό της για τον αποκλεισμό των ρωσικών
πολεμικών πλοίων για να αποφύγει την κλιμάκωση της σύγκρουσης.
Τη Δευτέρα, η Τουρκία επικαλέστηκε τη Συνθήκη του Μοντρέ του 1936, η οποία
σχεδιάστηκε για τη διατήρηση της ειρήνης στη Μαύρη Θάλασσα. Τα Στενά του
Βοσπόρου και τα Δαρδανέλια είναι τουρκικά εσωτερικά ύδατα που συνδέουν τη
Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο Θάλασσα. Κατά τον 19ο και τον 20ό
αιώνα, σημειώθηκαν επανειλημμένα διαμάχες καθώς οι παγκόσμιες δυνάμεις -ιδίως
η Τουρκία, η Ρωσία και οι προγονικές τους χώρες και αυτοκρατορίες- επιχείρησαν
να περιορίσουν τη διέλευση πολεμικών πλοίων από αυτά τα στρατηγικά σημεία.
Η Συνθήκη του Μοντρέ του 1936 σχεδιάστηκε για να εξισορροπήσει τα δικαιώματα
της Τουρκίας επί των εσωτερικών της υδάτων με τα δικαιώματα και τις ανάγκες
της διεθνούς κοινότητας να χρησιμοποιεί τα στενά και να διατηρεί την ειρήνη
στη Μαύρη Θάλασσα. Η Συνθήκη του Μοντρέ ισχύει για τα στενά και όχι η Σύμβαση
του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), διότι πρόκειται για εξειδικευμένο
δίκαιο που αφορά μια συγκεκριμένη περιοχή και ίσχυε πριν από την υιοθέτηση της
UNCLOS.
Η Συνθήκη του Μοντρέ δίνει στην Τουρκία το δικαίωμα να περιορίζει την πρόσβαση
στα στενά για πολεμικά πλοία κρατών που δεν ανήκουν στη Μαύρη Θάλασσα. Σε
καιρό ειρήνης, η Τουρκία μπορεί να περιορίσει τον αριθμό των πλοίων που
μπορούν να εισέλθουν στα Στενά, να επιβάλει στα πλοία αυτά να δίνουν αναφορά
για την κατάστασή τους και να περιορίσει τα πολεμικά πλοία των κρατών που δεν
ανήκουν στη Μαύρη Θάλασσα από το να παραμένουν στη θάλασσα για περισσότερες
από 21 ημέρες. Σε καιρό πολέμου, η Τουρκία πρέπει να περιορίσει την πρόσβαση
στη Μαύρη Θάλασσα για τις εμπόλεμες δυνάμεις, επιτρέποντάς τους να εισέρχονται
στη Θάλασσα μόνο για να επιστρέφουν στα λιμάνια βάσης τους. Η Τουρκία μπορεί
επίσης να περιορίσει την πρόσβαση όταν η ίδια "θεωρεί ότι απειλείται με άμεσο
κίνδυνο πολέμου". Η Τουρκία έχει εφαρμόσει αυστηρά τη Συνθήκη σε καιρό
ειρήνης. Την έχει επικαλεστεί σε καιρό πολέμου μόνο μία φορά, στον Β'
Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν έκλεισε τα στενά.
Μέχρι τη στιγμή που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου, 16
ρωσικά πολεμικά πλοία και ένα υποβρύχιο είχαν ήδη εισέλθει στα στενά κατά τη
διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων που προηγήθηκαν του πολέμου. Η Μαύρη Θάλασσα
ήταν ο τόπος των πρώτων μαχών στο Φιδονήσι και των εισβολών της Ρωσίας στην
Οδησσό. Στις 25 Φεβρουαρίου, ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι
ζήτησε από την Τουρκία να κλείσει τα στενά στα ρωσικά πολεμικά πλοία. Στη
συνέχεια ο Ζελένσκι ευχαρίστησε την Τουρκία για την απόφασή της να κλείσει τα
στενά στα ρωσικά πολεμικά πλοία στο Twitter, αναγκάζοντας, σύμφωνα με
πληροφορίες, τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν να λάβει απόφαση. Μέσα σε μία
ημέρα, η Τουρκία αποκάλεσε τη σύγκρουση "πόλεμο", αναγκάζοντας ουσιαστικά τον
εαυτό της να αποκλείσει τα στενά για τα εμπόλεμα μέρη. Τη Δευτέρα, όμως, η
Τουρκία ανακοίνωσε ότι θα κλείσει τα στενά σε όλα τα πολεμικά πλοία, όχι μόνο
σε αυτά που ανήκουν στις δύο πλευρές που εμπλέκονται στον πόλεμο. Η Τουρκία
κατέστησε σαφές ότι τα πολεμικά πλοία θα επιτρέπεται να εισέρχονται μόνο αν
επιστρέφουν στο λιμάνι της χώρας τους.
Το κλείσιμο αυτό δεν θα εμποδίσει να σταματήσουν οι μάχες βραχυπρόθεσμα. Τα
ρωσικά πολεμικά πλοία που βρίσκονται σήμερα στη Μαύρη Θάλασσα θα είναι σε θέση
να συντηρηθούν για δύο έως τρεις μήνες χωρίς να επιστρέψουν στα λιμάνια τους,
ειδικά με τη δυνατότητα αναπλήρωσης στην Κριμαία. Ωστόσο, εάν ο πόλεμος
συνεχιστεί, τα πολεμικά πλοία που θα βγουν από τη Μαύρη Θάλασσα δεν θα μπορούν
να επιστρέψουν. Σύμφωνα με πληροφορίες, τέσσερα ρωσικά πολεμικά πλοία ακύρωσαν
τα σχέδιά τους να εισέλθουν στη Μαύρη Θάλασσα ως αποτέλεσμα της ανακοίνωσης
της Τουρκίας.
Η προσπάθεια εξισορρόπησης της Τουρκίας θα μπορούσε εύκολα να αποτύχει. Η
Τουρκία θα μπορούσε εύκολα να έχει αποκλείσει μόνο τα πολεμικά ή τα ρωσικά
πλοία. Πιθανότατα επέλεξε να μπλοκάρει όλα τα πολεμικά πλοία για να αποφύγει
να φανεί ότι παίρνει θέση εναντίον της Ρωσίας. Η Τουρκία δεν έχει προβάλει
κανένα σκεπτικό για να αισθάνεται ότι βρίσκεται σε "άμεσο" κίνδυνο πολέμου που
θα της επέτρεπε να εμποδίσει όλα τα πολεμικά πλοία να εισέλθουν στα στενά. Η
ανακοίνωση ενός μέλους του ΝΑΤΟ ότι "απειλείται με άμεσο κίνδυνο πολέμου", θα
μπορούσε να έχει συνέπειες για την εμπλοκή της Συμμαχίας στη σύγκρουση, ειδικά
εάν η Ρωσία επιλέξει να πιέσει σε αυτό το σημείο ή να το χρησιμοποιήσει για να
κλιμακώσει. Εάν η Τουρκία δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο πολέμου, ένα ουδέτερο
κράτος θα μπορούσε φαινομενικά να την μηνύσει για τον αποκλεισμό των
δικαιωμάτων ναυσιπλοΐας στα στενά. Κανένα ουδέτερο κράτος δεν θα παραιτηθεί
από τα δικαιώματα ναυσιπλοΐας του σε δύο από τα πιο στρατηγικά στενά του
κόσμου, ιδίως αν ο πόλεμος παραταθεί.
Επιπλέον, ο αποκλεισμός των στενών από την Τουρκία είναι όσο χρήσιμος όσο και
η επιβολή του. Μέχρι στιγμής, κανένα ρωσικό ή ουκρανικό πλοίο δεν έχει ζητήσει
να εισέλθει στη Μαύρη Θάλασσα κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Εάν ένα ρωσικό
πλοίο προσπαθήσει να εισέλθει, η Τουρκία έχει πλέον δεσμευτεί να το
αποκλείσει. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να κλιμακώσει τις εντάσεις με τη Ρωσία
και, με τη σειρά του, μεταξύ της Ρωσίας και του ΝΑΤΟ. Εν τω μεταξύ, εάν μη
εμπόλεμα έθνη επιθυμούν να τοποθετήσουν πολεμικά πλοία στη Μαύρη Θάλασσα,
συμπεριλαμβανομένων των χωρών του ΝΑΤΟ, η θέση της Τουρκίας είναι ότι θα τα
εμποδίσει επίσης. Αν το πράξει θα μπορούσε να πυροδοτήσει εντάσεις μεταξύ του
ΝΑΤΟ και της Τουρκίας, αν δεν το πράξει θα μπορούσε να κλιμακώσει τη σύγκρουση
δείχνοντας ότι η Τουρκία παίρνει θέση εναντίον της Ρωσίας. Το να επιτραπεί η
διέλευση πλοίων από μη εμπόλεμες χώρες θα έδειχνε ότι η Τουρκία είναι ανίκανη
ή απρόθυμη να αστυνομεύσει τα στενά, κάτι που θα έβλαπτε τόσο τη φήμη της
Τουρκίας όσο και ενδεχομένως το μέλλον μιας Συνθήκης που αναθέτει στην Τουρκία
τη διατήρηση της ειρήνης στη Μαύρη Θάλασσα.
Η Τουρκία θα πρέπει να αποσαφηνίσει το νομικό της σκεπτικό για τον αποκλεισμό
της πρόσβασης στα στενά και να εμποδίσει την είσοδο μόνο πολεμικών πλοίων
εμπόλεμων χωρών. Οι σύμμαχοι της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ θα πρέπει να την πιέσουν να
το πράξει για να αποφευχθεί περαιτέρω κλιμάκωση της σύγκρουσης.
Το ΝΑΤΟ θα πρέπει επίσης να αποφύγει ένα μακροπρόθεσμο προηγούμενο που θα
επέτρεπε στην Τουρκία να διεκδικήσει ευρύτερο έλεγχο στα στενά από αυτόν που
επιτρέπει η Συνθήκη. Η τύχη της ίδιας της Συνθήκης μπορεί να κινδυνεύει. Ο
Ερντογάν έχει ήδη προκαλέσει προβληματισμό για την καταστρατήγηση της Συνθήκης
προκειμένου να υλοποιήσει ένα φιλόδοξο σχέδιο δημιουργίας διώρυγας στα στενά.
Το ΝΑΤΟ θα πρέπει να δράσει για να διατηρήσει το μέσο που έχει διατηρήσει την
ειρήνη στη Μαύρη Θάλασσα για σχεδόν έναν αιώνα, πριν γίνει ''θύμα πολέμου''.