Ο Παύλος Μελάς (29 Μαρτίου 1870 – 13 Οκτωβρίου 1904) ήταν αξιωματικός
πυροβολικού του ελληνικού στρατού και από τους πρωτεργάτες του Μακεδονικού
Aγώνα.
Ο Παύλος Μελάς ο ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα γεννήθηκε στη Μασσαλία της Νότιας
Γαλλίας στις 29 Μαρτίου του 1870.
Την εποχή εκείνη το κύριο εθνικό και πολιτικό ιδεολογικό ρεύμα στην Ελλάδα
ήταν η Μεγάλη Ιδέα, η διεύρυνση των ελληνικών συνόρων για να συμπεριλάβουν
ελληνικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν υπό ξένη κυριαρχία.
Ο πατέρας του Μελά συμμεριζόταν αυτό το όραμα και δαπάνησε σημαντικό μέρος της
προσωπικής του περιουσίας για την πραγμάτωσή του. Ασχολήθηκε με την πολιτική,
έγινε κατά περιόδους δήμαρχος Αθηναίων και βουλευτής Αττικής, ενώ το 1896 θα
γινόταν πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας, μιας μυστικής εθνικιστικής οργάνωσης
της οποίας μέλος ήταν και ο Παύλος. Σε ένα τέτοιο ιδεολογικό κλίμα ανατράφηκε
ο νεαρός Μελάς.
Το 1886 ο Μελάς εισήχθη στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, απ’ όπου αποφοίτησε
ως Ανθυπολοχαγός το 1891.
Φέροντας τύψεις για την έκβαση του πολέμου του 1897, συμμετείχε από τους
πρώτους στο ιδρυθέν το 1900 Μακεδονικό Κομιτάτο για την προώθηση της
ελληνικής επιρροής στην περιοχή της Μακεδονίας, ως αντίδραση στη δράση των
Βουλγάρων κομιτατζήδων.
Έτσι από τον Φεβρουάριο του 1904 ο Παύλος Μελάς έσπευσε με άλλους τρεις
αξιωματικούς, τους Α. Κοντούλη, Α. Παπούλα και Γ. Κολοκοτρώνη, προς επιτόπια
μελέτη της κατάστασης. Αποτυγχάνοντας σε εκείνη την πρώτη προσπάθεια,
επανήλθε τον Ιούλιο του ίδιου έτους, οπότε και εισήλθε στη Μακεδονία ως
ζωέμπορος με το όνομα «Πέτρος Δέδες».
Μετά από 20ήμερη παραμονή συναντήθηκε με τον Έλληνα πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά
στη Θεσσαλονίκη, ανταλλάσσοντας σκέψεις για ανάληψη επιχειρήσεων και στη
συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα.
Ύστερα από παρέμβαση της ελληνικής κυβέρνησης, ο Μελάς ανέλαβε την αρχηγία
του Μακεδονικού αγώνα ενάντια στους Βούλγαρους, με την εντολή να ασκεί
καθήκοντα αρχηγού και στις μικρότερες ομάδες που δρούσαν εν τω μεταξύ στις
περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς.
Ο θάνατος
Στις 12 Οκτωβρίου 1904, ύστερα από αποτυχημένη επιδρομή στο Νερέτ, ο Μελάς
και η ομάδα του κατευθύνθηκαν στη Στάτιστα (σημερινός Μελάς), χωριό τότε
πλειοψηφικά σλαβόφωνο. Εκεί ο ντόπιος συνεργάτης του Μελά Ντίνας Στεργίου
μοίρασε τους άνδρες της ομάδας σε πέντε σπίτια. Στο χωριό όμως υπήρχε
οργανωμένος βουλγαρικός πυρήνας, μέλος του οποίου ειδοποίησε τον οθωμανικό
στρατό για την παρουσία του ελληνικού σώματος.
Στις 13 Οκτωβρίου το χωριό περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα 150 ανδρών
και ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας θα έβρισκε τον Μελά
νεκρό.
Γύρω από το σώμα του νεκρού Παύλου Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική
επιχείρηση για την παραλαβή και τον ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να
γίνει γνωστή στους Οθωμανούς η ταυτότητα και το στρατιωτικό αξίωμα του
νεκρού, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση.
Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα, ενώ οι
Οθωμανοί δεν γνώριζαν την ταυτότητά του.
Αργότερα ο Ντίνας απεσταλμένος της ελληνικής πλευράς (πιθανώς του
Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη ή του οπλαρχηγού Κύρου)
επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό.
Στο μεταξύ όμως ο θάνατος του Μελά είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η εκεί
Οθωμανική πρεσβεία ειδοποίησε τις αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα
ώστε να το χρησιμοποιήσουν σαν απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε οθωμανική
επικράτεια.
Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή εμφανίστηκε οθωμανικός στρατός. Τότε
έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε. Το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην
Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι ενώ οι Οθωμανοί
πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση.
Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα πάντα, κινητοποίησε τη νεολαία της
Καστοριάς που περικύκλωσε το Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα
«κάποιου Ζέζα» που ήταν Έλληνας. Ο Μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί
να συμβούν ταραχές, κατάφερε να του δοθεί το σώμα, το οποίο και τάφηκε στο
παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς όπου
αναπαύεται και η κάρα του από το 1950.
Το σπίτι όπου σκοτώθηκε ο Μελάς στη Στάτιστα σήμερα στεγάζει το Μουσείο
Παύλου Μελά.
Υστεροφημία
Ο θάνατος του Μελά, γόνου μιας από τις σημαντικότερες ελληνικές οικογένειες,
πήρε μεγάλη δημοσιότητα και συγκλόνισε την κοινή γνώμη της εποχής. Υπό την
πίεση των γεγονότων η ελληνική κυβέρνηση ωθήθηκε να συμμετάσχει πιο ενεργά
στον μακεδονικό αγώνα, ενώ αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των εθελοντών.
Ο Παύλος Μελάς, χάρη στη στάση του, αποτέλεσε υπόδειγμα γενναιότητας και
αυταπάρνησης για την απελευθέρωση της πατρίδας στην ελληνική ιστορία.
Ο Παύλος Μελάς αποτελεί ιερό σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα και πολλά
προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα
Θεσσαλονίκης και στο Μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά.
Σήμερα το όνομα του φέρει προς τιμήν του το χωριό Στάτιστα, ενώ πλήθος
προτομών του στολίζουν πλατείες πόλεων μεταξύ των οποίων στη Θεσσαλονίκη,
την Αθήνα, την Κοζάνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.
Στη Θεσσαλονίκη, μετά το πρόγραμμα Καλλικράτης, οι δήμοι Σταυρούπολης,
Πολίχνης και Ευκαρπίας ενώθηκαν σε ένα δήμο με την ονομασία Παύλος Μελάς.